Monika Herceg, Okres ochronny, tł. Aleksandra Wojtaszek, Europejski Poeta Wolności, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2024.

Siła rażenia tej poezji jest wielka, wyobraźnia świeża, a katalog osób dopuszczonych do głosu, każe myśleć o globalnej cywilizacji. Wydana w tym roku w Gdańsku książka zawierająca na 181 stronach teksty poetyckie jest tak poruszająca, że nie można przejść obok niej obojętnie. W 2024 r. Monika Herceg za tom poezji Okres ochronny zdobyła Nagrodę Europejski Poeta Wolności.

Jak to zrobiła dwudziestodziewięcioletnia poetka (bo tyle lat miała, gdy ukazał się jej tom Lovostaj po chorwacku)?

Przede wszystkim dlatego, że sytuacja kobiet w przeszłości i współcześnie jest dla niej podstawowym zagadnieniem. Znajdziemy w tej książce to, o czym myślimy, i co przeżywamy, przyswajając informacje z newsów medialnych, z popkultury, i co wiemy, albo możemy się dowiedzieć o najwybitniejszych naukowczyniach na świecie z dziedziny nauk ścisłych. Badaczek, które miały wpływ na rozwój współczesnej cywilizacji.

Następnie dlatego, że autorka wprowadza nas w intymny świat bohaterek wiersza, obcujemy z nimi bezpośrednio, w poczuciu bliskości, bo nie jest to medialny, lecz poetycki przekaz. No i oczywiście liczy się diagnoza współczesności, próba ustalenia światopoglądu, czy raczej jego przybliżonej wersji.

Formą konstytuującą jej świat jest przede wszystkim kobiece ciało, cielesność. Ciało jest komplementarną formą przekazu. Rejestruje, co oczywiste, fizyczne obrażenia, ale także poprzez jego opis różnorodne stany świadomości bohaterek. Niemała część książki poświecona jest rodzicielstwu. I gwałtom ze strony mężczyzn. Mowa jest o aborcji.

Raczej ponura diagnoza naszych czasów trudna byłaby w odbiorze, gdyby nie naturalny humor autorki i błyskotliwe uwagi na marginesie, co jest zaletą wierszy.

I jeszcze dwie konieczne uwagi. Jako dziecko chorwacka poetka Monika Hercog, urodzona w 1990 r., wraz z rodzicami musiała uciekać z rodzinnego domu. Jako pełnoletnia osoba dziedziczy traumę masakry etnicznej towarzyszącej rozpadowi dawnej Jugosławii (wojna domowa 1991- 1995 pomiędzy Chorwatami a Serbami). Rzezie ludności i gwałty na kobietach były wtedy codziennością. Słowo gwałt w tych wierszach jest wszechobecne, jak w wierszu Drugorzędny ojciec: Sześć miesięcy Zeusie, /sześć miesięcy pozwalałeś/ aby mnie rozbierali i gwałcili/ w mroku nieważkości. Z kolei w wierszu Europa nigdy nie mówi o doznanej przemocy padają słowa: bóg snajper, / bóg ręczny granat.

Słowo manifest, jak również zwrot manifest feministyczny niekoniecznie ma pozytywne konotacje. Wywołuje w nas opór ufundowany na domniemaniu wyłącznie publicystycznego przekazu. U tej autorki tak nie jest. Dobrym tego przykładem jest otwierający tom wiersz Prolog dla mizoginów. Mamy tu błyskotliwą trawestację biblijnego aktu stworzenia według Moniki Herceg: Wąż wpada do ogrodu przynosząc wiedzę/ ..Jabłko jest kwantowe, nikt tego nie rozumie/……Newtonie , hej? /pyta Ewa z pełnymi ustami, a jej język się rozwidla/…….Urodzę ci Adamie,/ algorytm 10/10 w skali Apgar, /ciemną materię, strukturę DNA/ misję na Księżyc, energię kinetyczną/……Podnieś deskę Adamie!/ ……

A co powiecie na takie słowa autorki : ….Wiesz, urodziłam nam syna tak silnego /że przeistacza się w dziewczynkę/ ….. (Ciało)

Wyobraźnia

To co wydaje się niezmiernie interesujące, to wyobraźnia autorki. Pozornie operuje ona zużytym paradygmatem: niebo – ziemia, a jej instancją odwoławczą jest religia chrześcijańska i bogowie mitologii greckiej. Już to samo stwarza odpowiednie napięcia. W tej przestrzeni umiejscowiony jest świat nauki: matematyki, fizyki i astronomii z jego kobiecymi postaciami, odkryciami, terminologią, pojęciami, przyrządami badawczymi. I właśnie ten konglomerat stwarza wyjątkowo interesującą, dynamiczną wyobraźnię. Już same tytuły wierszy świadczą o tym: Monolog Maryi do Wenery w trakcie niebiańskiej kawy, Monolog Maryi do poetki w trakcie ziemskiej kawy, Marijam Mirzachani robi kanapkę z trzech nieskończoności, sera i majonezu, Demeter po bezowocnych poszukiwaniach, Lisa Meitner rozszczepia uran, bomba atomowa gryzie ocean, Ana Magaš wyprowadza się do gwiazdy po zabójstwie przemocowego męża w samoobronie, Pokój Hery, Kwantowy Kopciuszek, i tym podobne.

W pierwszym przytoczonym wierszu Maryja jest bezsilna, przytłoczona swoją niemocą zwierza się Wenerze: Wszyscy my na niebie, święci i nieświadomi/ liczby udarów wywołanych stresem/ …….jesteśmy zębatką jakiejś bezsensownej wojny/…..dusza nie miała dokąd odejść / tylko do pierwszej cegły/ wysokiego komina?

Ale wcześniej padają z ust matki boga i takie błyskotliwe stwierdzenia : Dla nikogo nic nie znaczy piękno, jeśli jest nierynkowe,/ tysiąclecia zamieniły cię w lalkę Barbie/ bez kłopotliwych poglądów na politykę i sztukę/…..Nic nie znaczy twoja noga zamoczona w horyzoncie innej planety/ jeśli nie mogą cię zapylić, /jeśli nie mogą w tobie zasadzić/ żeby wyrwać, zawsze wyrwać/ za nos, za włosy, policzki/ niknące z ciebie flance…..

I dalej o Maryi: Tak zostałam zapisana w wieczności: jako sflaczała piłka/

z której wycisnęli boga w państwo i przemysł filmowy/….

Tak poetka kwituje początkowy zakaz uczęszczania Jocelyn do klasy fizycznej w liceum. Licencja jaką autorka stosuje w stosunku do wszystkich opisywanych kobiet to bezpośrednie zwroty, również po imieniu (Emmy, Emmy, czy żywiła cię matematyka), kameralność albo po prostu oddanie im głosu.

Wśród pozostałych postaci, znajdziemy m. in. Lisabeth Salander - fikcyjną bohaterkę cyklu powieści Millenium Stiega Larssona, prostytutkę Mary Jane Kelly- ofiarę Kuby Rozpruwacza z XIX wiecznej Anglii, seryjną morderczynię Aileen Wuornos, której dzieciństwo było pasmem doznanych krzywd.

Wśród znanych na całym świecie ofiar seksualnej przemocy, a zamieszczonych w tekście, znajduje się zgwałcona w autobusie w Delhi w 2012 roku indyjska studentka medycyny Jyoti Singh. Jyoti została wyrzucona z autobusu i zmarła. Herceg poświęca jej wiersz Dusza Jyoti Singh pije obok mnie kawę i przestrzega przed gapiem, z którego może wyrosnąć metalowy pręt.

Mamy w książce też wiele bezimiennych ofiar przemocy zabitych czy zgwałconych przez mężczyzn kobiet w rodzinnej dla poetki Chorwacji.

Co może poezja?

Monika Hercog jasno stawia sobie pytania i wyznacza obowiązki. W związku z tym pyta o powinności i możliwości poezji, i jej samej jako poetki. Jeśli jest obrończynią i rzeczniczką kobiet, to również chce zdefiniować poezję, siebie samą, a nawet /wziąć się za bary z pojęciem kobiecej poezji/ ( Silniejsza kobieta albo o toposach poetki). Rozważania te mają szeroką amplitudę, od zakwestionowania roli poezji:/ Cóż może ożywić poezja/ jeśli nie dudnienie smutku,/ kobietę nieskończenie oddaloną od lądu,/ pusty parlament, obrabowane wsie,/ głośną ciszę wymierania (O pierwszym spotkaniu poetki i poezji), po afirmację: /w mojej galaktyce gwiazdy rodzą się jak alfabet/ i w tym samym wierszu: /Chcę umrzeć od poezji/ (Jeszcze jeden wiersz z dwiema niewiadomymi).

Ten swoisty autotematyzm autorka rozwija w ostatniej części tomiku, ale do ostatecznych konkluzji nie dochodzi. Może i dobrze, zdefiniować poezji w stopniu ogólności się nie da, choć można ją zdefiniować na własny użytek.